Een lesje Brazilië

Brazilië is niet voor beginners. Het is een bekende uitspraak van een Braziliaanse muzikant en herinnert eraan dat dit land moeilijk te begrijpen is. Voor buitenlanders zoals ik, zelfs voor Brazilianen.

De verkiezingen van afgelopen zondag zijn daar een prachtig voorbeeld van.

Vorig jaar juni, ik was toen zes maanden correspondent, stond ineens half Brazilië op straat.

Tenminste: zo voelde het. Ik was bij de opening van de Confederations Cup in Brasilia, toen de omvang van de protesten duidelijk begon te worden. Ik had geleerd, uit handboeken Braziliaanse geschiedenis en van menig Brazilianist, dat dit land geen traditie heeft van protesten, revoluties, oproer…

Nou: die massale demonstraties voelden toch echt als een revolutionaire, historische gebeurtenis. Net begonnen aan mijn correspondentschap en nu al een ommekeer meegemaakt!

WK

De protesten stierven een langzame dood. Jongeren met maskers namen de boel over en het werd steeds grimmiger, steeds kleiner, steeds minder relevant. Tijdens het WK waren er nog enkele tientallen her en der aan het demonstreren. Ik had inmiddels niet meer verwacht dat het zou uitlopen op grote protesten, maar dit ‘protest’ was wel verbazingwekkend minuscuul.

De onvrede, die bleef. In de aanloop van het WK was ik stomverbaasd: dit is toch het land van voetbal? Er was nauwelijks enthousiasme en de klachten van juni 2013 hoorde je overal. Nog steeds trouwens: de politici zijn corrupt, de zorg een schande, het onderwijs een ramp…

Zo gek was het niet om te geloven in de peilingen, waar de opkomst van Marina Silva op zijn minst spectaculair leek. Er hing, opnieuw, verandering in de lucht. Maar ook nu bleef ‘mudança’ uit: Brazilië koos voor de traditionele tegenstelling tussen links en rechts, dezelfde worsteling tussen PT en PSDB als de laatste zes verkiezingen (van de zeven sinds het einde van de dictatuur).

 Proteststem?

Als je de ‘proteststem’ ergens zou verwachten, is het volgens mij bij de verkiezingen voor het federale Huis van Afgevaardigden, samen met de Senaat (dit jaar een deelverkiezing) waarschijnlijk het minst geliefde instituut. Maar waar, hoe vind je de onvrede?

Was elke stem voor kandidaten zoals de clown Tiririca een protest tegen het politieke bestel? Ik denk het niet: Tiririca kreeg bijvoorbeeld minder stemmen dan in 2010… Er zijn veel BB’ers (beroemde Brazilianen) gekozen, maar dat was in 2010 ook al zo, dus voor de protesten. Bovendien sprak ik juist met veel mensen die gewoon stemmen op iemand die ze kennen, daar zit niet altijd een politiek statement achter. De spotjes van Tiririca tijdens de zendtijd voor politieke partijen waren onderhoudende, grappige mini-shows en zijn kiesnummer 2222 was makkelijk te onthouden…

Onthouding dan? Er waren weliswaar meer mensen die de wet overtraden en niet zijn gaan stemmen, maar het verschil was nauwelijks spectaculair te noemen (in 2010 kwam 18,1 % niet opdagen, nu was het 19,4% ). Misschien het aantal blanco en ongeldige stemmen: ook daar een lichte stijging. Als je alle kiezers die niet zijn komen opdagen optelt bij de blanco en ongeldige stemmen, dan heb je een recordcijfer: 38,7 miljoen kiezers, meer dus dan het totaal aantal stemmen voor Aécio Neves.

Maar vergelijk je dat totale aantal ‘non-stemmen’ met 2010, dan is de stijging nou ook weer niet spectaculair te noemen: 27% dit jaar tegen 25,1 toen. Een stijging, maar nauwelijks een politieke aardverschuiving, zou ik zeggen. Volgens mij zijn de protesten van juni vorig jaar vrijwel zonder electoraal effect gebleven.

Conservatief

Sterker nog: nooit eerder waren het Congres en de afzonderlijke deelstaatparlementen zo conservatief als nu. Militairen, agenten, evangelisten en landbouwlobbyisten kwamen versterkt uit deze electorale verrassing. Een soort Braziliaanse Tea Party, maar dan verstopt tussen al het andere nieuws.

Brazilië kiest voor verlaging van de minimumleeftijd waarop kinderen naar de gevangenis gestuurd kunnen worden. Tegen abortus, homohuwelijk of euthanasie. Brazilië wil helemaal geen verandering, in ieder geval niet de verandering die de (meeste-) demonstranten in juni 2013 in gedachten hadden.

En dat past dan precies in het plaatje dat al die handboeken en hooggeleerde heren mij al voor mijn komst naar Brazilië hadden geschetst. Voor elke stap vooruit zet Brazilië er twee achteruit. Verandering gaat tergend langzaam in deze kolos. Ik had het kunnen weten, misschien. Wat ging er dan mis?

Foutje

De peilingen hier blijken verre van geloofwaardig. De winst van Dilma en de noodzaak tot een tweede ronde, dat was voorspeld. Maar Marina’s opkomst en ondergang, daar zaten ze behoorlijk naast. En de spectaculaire comeback van Aécio: geen idee.

Wij journalisten zijn te braaf achter die opiniepeilers aan gelopen. En dat snap ik wel: het verhaal van Marina Silva, met haar aangrijpende persoonlijke geschiedenis, als verpersoonlijking van de onvrede, dat is prachtig. Misschien wilden we het te graag geloven, gewoon omdat journalisten nu eenmaal, in de kern, verhalenvertellers zijn.

Kolos

Bovendien: er wonen hier ruim 200 miljoen mensen. De verschillen tussen arm en rijk noord en zuid, blank en zwart zijn zo immens: het is verdomde lastig om ‘het echte Brazilië’ te begrijpen, omdat er zoveel verschillende ‘echte Brazilië’s’ zijn. São Paulo is bijvoorbeeld veel conservatiever dan Rio de Janeiro, maar de stad São Paulo is een stuk linkser dan het platteland. Het is ook niet gemakkelijk, wil ik maar zeggen.

Als je niet kan vertrouwen op de peilingen, en niet op de kranten (die zijn in het algemeen anti-Dilma, zonder overdrijven) je eigen vriendenkring (die op zijn minst geografisch en waarschijnlijk ook wat betreft opleiding en inkomen redelijk eenkennig is)… hoe weet je dan wat ‘the mood of the country’ is?

Da’s logisch

Een ding is zeker: de komende strijd is een tikkeltje eenvoudiger. Tenminste: als logisch nadenken helpt. Dilma behaalde in de eerste ronde ruim 43 miljoen stemmen, Aécio bijna 35 miljoen. Er van uitgaande dat mensen die in de 1^e ronde op deze twee kandidaten hebben gestemd, dat in de 2^e ronde weer zullen doen, moet Aécio dus een groter ‘gat’ vullen dan Dilma.

Aécio moet flink gaan shoppen bij de grootste groep ‘overige kiezers’, zo’n 22 miljoen mensen die op Marina stemden.

Hij krijgt daarbij vermoedelijk hulp van Marina zelf, die volgens de kranten hier haar voormalige rivaal zal steunen. Dat is belangrijk voor Aécio, maar ik denk niet doorslaggevend. Een deel van die mensen zal op Marina hebben gestemd omdat ze Dilma zat zijn en verandering willen. Die kunnen overstappen naar Aécio.

Maar Marina was het gezicht van een coalitie rond de PSB, een partij die veel meer met Dilma’s PT gemeen heeft dan met Aécio’s PSDB. Veel van de partijen in Marina’s coalitie zijn op zijn minst ‘linksig’. En Dilma hoeft veel minder van deze kiezers te verleiden dan haar rivaal..

Daar heeft Aécio dus de lastigste klus, lijkt mij. Maar ik geef toe: ik ben een beginner…