Patricia als zondebok

Het is kort voor het einde van de tweede helft. Voetbalclub Grêmio staat met 2-0 achter tegen Santos. Patrícia Moreira schreeuwt de longen uit haar lijf van frustratie. Sinds haar zevende is ze al gremista, fan van Grêmio, een van de twee grote clubs uit Porto Alegre. Haar club is aan het verliezen en doelman Aranha van Santos krijgt de volle laag.

Fans in het blauw-wit-zwart van Grêmio schelden de zwarte goalkeeper uit voor macaco, aap. Een televisiecamera beweegt langs de gremistas en Patricia komt duidelijk in beeld. Ook al is haar stem tussen de duizenden niet te horen, haar lippen vormen zichtbaar voor heel Brazilië dat ene woord: ma-ca-co.

Verontwaardiging

Een golf van verontwaardiging trekt door de Braziliaanse media. Patricia wordt al snel geïdentificeerd. Ik zie haar ergens in een televisiejournaal voorbijkomen, haar jas over het hoofd in een zinloze poging haar identiteit te beschermen. Heel het land weet dan al wie ze is. Ze raakt haar baan kwijt en wordt aangeklaagd. Na een spervuur van beledigingen en bedreigingen op sociale media duikt ze onder. In een hotellobby snikt ze excuses voor een publiek van tientallen televisiecamera’s.

Ze komt opdraven in een TV programma op de grootste televisiezender van het land, om schuld te belijden, uit te leggen, vergiffenis te vragen.

Gisteren werd haar huis in brand gestoken.

Fel

Waarom reageert Brazilië zo fel?

De meeste blanke Brazilianen zien hun land als een geslaagde melting pot, waar geen plaats is voor racisme en discriminatie. Ze zijn trots op de gemengde kleuren van het land, op de smeltkroes van culturen die Brazilië is.

Als je ze wijst op het grote aantal zwarte gezichten aan de onderkant van de samenleving, als je subtiel refereert aan het grote aantal gekleurde gevangenen of de witte koppen van de elite, dan zien veel Brazilianen daar geen racisme. Nee, dat is discriminatie van armen, een soort sociaal-economische apartheid die niets van doen heeft met huidskleur. Racisme is zo’n beetje non-existent.

Als je ziet hoe de maatschappij reageert op de kreten van Patricia, zou je ze bijna gelijk geven. Unanieme afkeuring, een land dat zich afzet tegen een ultiem kwaad. Een mooie overwinning op het racisme. Toch?

Racistisch?

Ik ken Patricia niet, maar ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat ze niet meer en niet minder racistisch is dan de gemiddelde blanke Braziliaan. Natuurlijk: een zwarte speler ‘aap’ noemen, is racistisch en getuigt van weinig intelligentie.

Maar in de context van het voetbal in Porto Alegre is het net zo racistisch als het woord ‘joden’ antisemitisch is in de Kuip. De stad is verdeeld tussen een blauwe helft van gremistas, aanhangers van Grêmio, en een rode helft van colorados, aanhangers van Internacional. Ik maakte tijdens het WK Voetbal deze reportage over die rivaliteit.

Ooit was Internacional een van de eerste voetbalclubs in Brazilië die zwarte spelers toeliet. De aanhang van Grêmio begon de rivalen ‘apen’ te noemen en dat werd door de jaren heen een geuzennaam. Inter cultiveert die naam zelfs: sinds 2009 is de officiële mascotte een aap, genoemd naar de voor Interfans legendarische zwarte speler Escurinho. Een bijnaam, het betekent zoveel als ‘Donkere’.

Voor de gemiddelde gremista is een ‘aap’ zo’n beetje synoniem aan een colorado, of die nou zwart of wit is. Waarom zouden zij niet meer ‘macaco’ mogen schreeuwen, terwijl Inter die aap wel als mascotte blijft gebruiken…

Relatief

Het is geen racisme, het is folklore, vinden veel mensen in Porto Alegre. Een beetje vergelijkbaar misschien met onze Zwarte Piet discussie. Zelfs voetballegende Pelé vond het allemaal wat overdreven. Een opmerking die maar weer eens aantoonde hoe doof de man is voor de stemming onder zijn landgenoten, want hij kreeg weer opvallend veel kritiek.

Is Patricia Moreira een ergere racist dan de blanke buren in Rio die een donkere jongen van 15 jaar uit de favela in elkaar sloegen en naakt aan een lantaarnpaal bonden, omdat hij mensen heeft beroofd ? Die daders krijgen eerder steun dan kritiek op sociale media, er is geen sprake van verontwaardiging op grote schaal.

Is de jonge gremista racistischer dan de agenten die overal in het land vooral zwarte jonge mannen aanhouden en zelfs doodschieten? Vinden Brazilianen Patricia enger dan de snelle reclamejongens die bij voorkeur blankblonde modellen gebruiken voor het Braziliaanse schoonheidsideaal?

VN

Zwarte Brazilianen sterven jonger dan blanke landgenoten, ondermeer omdat ze minder toegang hebben tot goede zorg. Ze worden vaker vermoord, hebben minder scholing en lagere salarissen, zijn vaker werkloos…Maar vrijwel niemand maakt zich daar echt druk over, hier in de ‘multiraciale democratie Brazilië’. Meer dan de helft van alle Brazilianen heeft Afrikaans bloed, maar samen verdienen ze nog geen 20% van het Bruto Nationaal Product.

Dit land heeft te kampen met structureel en geïnstitutionaliseerd racisme, concludeert een gisteren gepubliceerd rapport van de Verenigde Naties. Dat gaat veel verder dan Patricia’s racistische gekrijs tijdens een potje voetbal.

Maar die conclusie van de VN vinden de meeste Brazilianen zwaar overdreven.

Door haar gedrag rammelt Patricia Moreira aan het zelfbeeld van een natie. Het is opvallend hoe fel mensen hier op Patricia reageren, alsof ze het vleesgeworden Kwaad is. Hoe harder je schreeuwt dat de gremista een racist is, hoe duidelijker je laat blijken dat jij dat niet bent. Is het compensatie voor een schokkend gebrek aan verontwaardiging voor een veel groter onrecht?

Patricia is, kortom, een zondebok.